Bodemdaling, verzilting en broeikasgassen in veenweiden, natte teelt biedt kansen voor mens, natuur en klimaat

Veenweiden en uitdagingen

Veenweiden behoren tot de oudste cultuurlandschappen van ons land en vormen het decor van veel schilderijen van Nederlandse grootmeesters. Het zijn doorgaans vruchtbare gebieden die je vooral in Friesland, Overijssel, Utrecht en Noord- en Zuid-Holland vindt. Tot ongeveer de 10e eeuw waren deze gebieden nog drassige moerassen². Door het gebrek aan zuurstof in het water werden plantenresten niet afgebroken. Hierdoor stapelden de plantenresten zich op en zijn veengebieden ontstaan³. De veengebieden zijn na die tijd ontwaterd voor het winnen van turf en om ze geschikt te maken voor akkerbouw en begrazing door vee. Hiermee is een neerwaartse spiraal ingezet. Door het ontwateren van het land, wordt de bovenste laag afgebroken door het bodemleven (oxidatie). Hierdoor daalt het land en is het al snel weer te nat voor akkerbouw². Daarom werden ze gebruikt als weilanden en zo ontstond veenweidegebied. Om veenweiden te kunnen blijven gebruiken is constante ontwatering nodig. Maar dit is niet zonder consequenties. Het drooghouden van veengebieden leidt namelijk tot uitstoot van broeikasgassen, bodemdaling met bijbehorende verzakking en verzilting⁴.

Klimaatverandering

Door de lage grondwaterstand kan zuurstof dieper doordringen in de bodem waardoor het veen wordt afgebroken door allerlei micro-organismen³. Dit wordt ook wel oxidatie genoemd en hierbij komen veel broeikasgassen vrij. Nederlandse veenweidegebieden stoten jaarlijks zo’n 4,2 megaton CO₂-equivalent* uit. Dit komt overeen met de jaarlijkse uitstoot van 1,3 miljoen benzineauto’s⁵. In het Klimaatakkoord is afgesproken om de uitstoot van CO₂ uit veenweidegebied te verminderen met 3,5 megaton voor 2030⁴.
*De CO₂-equivalent is een maat voor de totale bijdrage van een bepaalde hoeveelheid broeikasgassen aan de opwarming van de aarde.

Bodemdaling

Door het drooghouden van veengebieden daalt de bodem. In bebouwde gebieden leidt dit tot verzakking van en schade aan woningen en infrastructuur⁴. In sommige delen van Nederland is de bodem al zo ver gezakt dat er bovendien niet verder ontwaterd kan worden. Tijdens periodes van zware regenval komen hierdoor delen van steden als Gouda en Delft regelmatig onder water te staan met veel overlast en verdere schade aan woningen en gebouwen tot gevolg. Bodemdaling betekent ook dat er steeds minder ruimte beschikbaar is voor het bouwen van nieuwe woningen in deze gebieden⁶.

Verzilting

Door in veenweidegebieden dicht bij de kust het grondwaterpeil continu te verlagen, dringt zout water vanuit de zee steeds verder door in de bodems van deze gebieden. Dit proces wordt verzilting genoemd en leidt ertoe dat veenweidegebieden steeds minder geschikt zijn voor het verbouwen van de huidige gewassen. De combinatie van zeespiegelstijging met dalende bodems en grondwaterstanden duwt het zoute water verder landinwaarts waardoor verzilting de komende eeuw een toenemend probleem zal zijn in grote delen van Nederland⁷.

Maatregel: verhoging grondwaterpeil

Samengevat spelen er dus drie grote thema’s in veenweidegebieden die worden veroorzaakt door het drooghouden van deze gebieden: hoge uitstoot van broeikasgassen, bodemdaling en verzilting. Om verdere bodemdaling en de resulterende problemen te stoppen, is het nodig dat het grondwaterpeil wordt verhoogd.  Zo’n verhoging stopt de processen die tot bovengenoemde problemen leiden, maar heeft wel consequenties⁸. Door de hogere grondwaterstand kunnen boeren in deze gebieden hun huidige bedrijfsvoering niet langer voortzetten, omdat de grond ongeschikt wordt voor zware machines en te drassig voor koeien om op te grazen. Om die reden wordt er op dit moment veel onderzoek gedaan naar mogelijkheden voor alternatief landgebruik in veenweidegebieden. Omschakelen naar natte teelt, oftewel het verbouwen van gewassen die geschikt zijn voor natte bodems, is een van deze mogelijkheden.

Kansen van natte teelt

Het omschakelen naar natte teelten biedt een alternatief voor het gebruik van veenweidegebieden bij een hogere grondwaterstand en kansen voor de bouw en industrie, bodem en water, biodiversiteit en recreatie. Veel gewassen die geschikt zijn voor natte teelt zijn geschikt als biobased alternatief voor de momenteel veel gebruikte en vervuilende materialen in de bouw en industrie. Biobased materialen zijn materialen die gemaakt worden van natuurlijke grondstoffen. Ze zijn volledig hernieuwbaar, nemen tijdens hun productie CO₂ op en kunnen na gebruik worden gecomposteerd. Met het oog op verduurzaming is er vanuit de bouw en industrie dan ook een grote vraag naar deze materialen. Hiervan zijn rieten daken misschien wel het bekendste voorbeeld maar er zijn ook minder bekende toepassingen. Zo kan lisdodde worden gebruikt als natuurlijk isolatiemateriaal en biedt miscanthus (olifantsgras) een alternatieve grondstof voor de productie van papier. Andere gewassen die geschikt zijn voor natte teelt waarvan de toepassingen momenteel worden onderzocht zijn gemengde biomassa, oeverzegge, rietgras, wilg, zonnekroon, populier en zwarte els.

Verbetering bodem en waterkwaliteit

Daarnaast biedt natte teelt kansen voor het verbeteren van de bodem- en waterkwaliteit en waterberging. Momenteel is er op veel plaatsen een overschot aan nutriënten zoals bijvoorbeeld stikstof en fosfaat. Deze spoelen uit naar het oppervlaktewater waardoor de waterkwaliteit verslechtert. Tijdens hun groei nemen de gewassen die geschikt zijn voor natte teelt deze nutriënten op. Door het oogsten en verwerken van deze gewassen worden overtollige nutriënten verwijderd uit de bodem en het oppervlaktewater. Op deze manier draagt natte teelt bij aan verbetering van de bodem- en waterkwaliteit. Daarnaast biedt natte teelt de mogelijkheid tot het bergen van water in periodes van zware regenval, iets waar we door klimaatverandering steeds vaker mee te maken zullen krijgen⁸.

Biodiversiteit

Natte teelt draagt bij aan een divers landschap welke in combinatie met een betere waterkwaliteit kansen biedt voor biodiversiteit. Zo bieden de waterrijke gebieden waar natte teelt plaatsvindt ruimte aan soorten die het momenteel moeilijk hebben door gebrek aan deze gebieden zoals de grutto en roerdomp. Daarnaast zorgt het overschot van nutriënten in bodem en oppervlaktewater ervoor dat een kleiner aantal soorten overheerst waardoor de biodiversiteit verder afneemt. Het verbeteren van de waterkwaliteit kan dit rechtzetten. Op deze manier draagt vernatting bij aan herstel van de oorspronkelijke hoge soortenrijkdom van veenweidegebieden⁸.

Herstel historisch landschap

Tot slot draagt natte teelt bij aan het herstel van een historisch landschap met hoge natuurlijke en culturele waarde. Deze landschappen zijn het decor van beroemde schilderijen van Hollandse meesters en dat trekt toerisme aan. Daarnaast biedt het gevarieerde landschap met hoge biodiversiteit een trekpleister voor natuurliefhebbers². Zo biedt het landschap dat kan ontstaan door het omschakelen naar natte teelt kansen voor toerisme en recreatie. Kortom lijkt de omschakeling naar natte teelt in bestaand veenweidegebied dus een win-win-win situatie voor mens, natuur en klimaat.

Verdienmodel

Ondanks de goede vooruitzichten is er behoefte aan zekerheid. Omschakelen naar natte teelt betekent namelijk dat er een aantal ingrijpende veranderingen plaats zullen vinden in het landschap en voor boeren. Voor een soepele transitie naar natte teelt is het belangrijk dat de risico’s bekend zijn zodat deze beperkt kunnen worden. Daarom onderzoekt Spaak samen met een grote verscheidenheid aan kennisinstellingen, waterschappen, (lokale) overheden en bedrijven uit verschillende sectoren en regio’s welke gewassen geschikt zijn voor natte teelt, hoe je deze het beste kunt telen en waarvoor je ze kan gebruiken. Verder onderzoeken we mogelijkheden tot de financiële waardering van ecosysteemdiensten zoals herstel van biodiversiteit, koolstofvastlegging en waterberging. Als Spaak in het wiel brengen we al deze partijen bij elkaar en verwerken we nieuwe inzichten in een financieel verdienmodel. Hiermee hebben we al aangetoond dat natte teelt een winstgevende waardeketen op kan leveren in verschillende situaties. Boeren, verwerkers en afnemers kunnen met behulp van ons model een inschatting maken van de mogelijke kosten, baten en risico’s van het omschakelen naar natte teelt voor hun specifieke situatie en daar op inspelen. Op deze manier bouwen we aan een sterke waardeketen waarin de kansen die natte teelt biedt benut kunnen worden.

Wil je meer weten over de mogelijkheden van natte teelt, het verdienmodel of wat Spaak voor jou kan betekenen? Neem dan contact met ons op.